සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව යනු?

සාක්ෂරතාව යන පදය දුටු සැනෙන් සිහියට නැගෙන්නේ කිසියම් භාෂාවක අක්ෂර ලිවිමට, කියවීමට  හා අර්ථාවබෝධයට පවතින හැකියාව යන්නයි. කේම්බ්‍රිජ් ශබ්දකෝෂය (Cambridge Dictionary) සාක්ෂරතාව යන්න කියවීමට හා ලිවීමට ඇති හැකියාව (The ability to read and write) ලෙස ඉතා සරල අයුරින් නිර්වචන කරයි. මෙම සංකල්පයේ ඉතිහාසය ක්‍රි.ව. 1950 වැනි දශකය දක්වා ගමන් කරයි. සාක්ෂරතාවෙහිදී මාධ්‍ය සාක්ෂරතාව, ඩිජිටල් සාක්ෂරතාව, පරිගණක සාක්ෂරතාව, සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව යනාදි වශයෙන් පවතින ප්‍රභේද රාශියකි. මෙහිලා විශේෂ අවධානයක් යොමු කොට විමර්ශනයට ලක් කෙරෙනුයේ සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව යන්නයි.

සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව යන සංකල්පය අමෙරිකානු ජාතික අධ්‍යාපනඥයකු මෙන්ම සාහිත්‍ය විචාරකයකු වන ඊ. ඩී. හර්ෂ් (E. D. Hirsch)  විසින් ඉදිරිපත් කරන ලද්දකි. 1987දී අමෙරිකාව තුළ පිටපත් වැඩිම සංඛ්‍යාවක් අලෙවි වූ ‘Cultural Literacy: What every American needs to know’ නම් කෘතියෙහි ඔහු විසින් පළමු වරට මෙම සංකල්පය පිළිබඳ සඳහන් කරනු ලැබ ඇත. ඒ අනුව සෑම අමෙරිකානුවකුම දැන සිටිය යුතු වචන 5000ක් ඔහු මෙම කෘතියට ඇතුළත් කොට ඇති අතර එම වචන 5000 තුළ අමෙරිකානුවන් සඳහා සුවිශේෂ වූ වර්ෂ, ඓතිහාසික පුද්ගලයන්, ඓතිහාසික ලියවිලි, විද්‍යාත්මක න්‍යායයන් යනාදිය අන්තර්ගත විය. කෙසේ වුවද ඇතැමුන් හර්ෂ් විසින් ඉදිරිපත් කරනු ලැබූ වචන සම්බන්ධයෙන් විවිධ මත පළ කර තිබුණද, 1993 දී සංශෝධන කිහිපයක් සමග මුද්‍රණය වූ එම කෘතිය මගින් හර්ෂ් සිය තර්කය සනාත කිරීමට උත්සාහ දරා ඇත. එහිදී හර්ෂ් විසින් ඉදිරිපත් කරනු ලැබූ තර්කය වූයේ පුද්ගලයකු සාක්ෂරතාවෙන් හෙබි අයෙකු ලෙස හැඳින්වීමට නම් ඔහු සාම්ප්‍රදායිකව හඳුන්වන සාක්ෂරතාවට වඩා වැඩි යමක් දැන සිටිය යුතු වන බවයි.

හර්ෂ් විසින් සිදු කරන ලැබූ සඳහන් කිරීමෙන් අනතුරුව බොහෝ විද්වතුන්ගේ අවධානය මේ කෙරෙහි යොමු වීමත් සමග සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව නමැති සංකල්පය පිළිබඳ නිර්වචන රාශියක් ඉදිරිපත් වී ඇති අතර පහත දක්වා ඇත්තේ ඒ අතුරින් නිර්වචන කිහිපයකි.

• කිසියම් සංස්කෘතියට අයත් පුද්ගලයකු හෝ පුද්ගලයන් සමග ඔවුන්ගේ සංස්කෘතිය පිළිබඳ චතුරව සංවාදයේ යෙදෙමින් සාර්ථක සන්නිවේදන කාර්යයක යෙදීමට හැකි වීම සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව නම් වේ.
• කිසියම් සංස්කෘතියක සම්ප්‍රදායයන්, සම්මතයන්, ක්‍රියාකාරකම් හා ඓතිහාසික පසුබිම පිළිබඳව අවබෝධ කර ගැනීමට ඇති හැකියාව සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව නම් වේ.
• ස්වකීය සංස්කෘතියට වඩා හාත්පසින්ම වෙනස් වූ සංස්කෘතියක් පිළිබඳ අවබෝධ කර ගැනීමට හා ඊට චතුර ලෙස දායක වීමට ඇති හැකියාව සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව නම් වේ.
• අන්‍ය සංස්කෘතීන් පිළිබඳ හැදෑරීම මගින් විවිධ සංස්කෘතික සුවිශේෂතා හඳුනා ගැනීම, ඒ පිළිබඳ වන පුද්ගල දෘෂ්ටිකෝණ වෙනස් කිරීම, ඒ ඒ සංස්කෘතීන් හරහා සන්නිවේදනාර්ථ හුවමාරු කර ගැනීම යනාදිය කෙරෙහි පවතින හැකියාව සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව නම් වේ.

සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව නම් වූ මෙම න්‍යාය සැබවින්ම සාක්ෂරතාව යන්න අභිභවා පවතින්නකි. සාක්ෂරතාව මගින් කිසියම් භාෂාවක් කියවීමට, ලිවීමට, අවබෝධ කර ගැනීමට හැකියාවක් පවතින පුද්ගලයාහට සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව මගින් අදාළ සමාජයේ භාෂාව මගින් නිරූපණය වන සංකේත හා සංඥා, ඇදහිලි හා විශ්වාස, සංස්කෘතික හර පද්ධතීන්,  සම්ප්‍රදායයන් හා චින්තන රටා යනාදිය පිළිබඳ අවබෝධයෙන් යුතුව භාවිත කිරීම ඔස්සේ ඵලදායී පුද්ගල සබඳතා වර්ධනය කර ගැනීමට හැකියාව ලැබේ.

බොහෝ  අවස්ථාවලදී සංස්කෘතිය යන්න විග්‍රහ කිරීම සඳහා විද්වතුන් විසින් එය ජලය මත පාවෙමින් පවතින අයිස් කුට්ටියකට සමාන කරනු ලබයි. ජලයෙන් මතුපිට දක්නට ලැබෙන කොටසෙහි අන්තර්ගත වන්නේ අපට පහසුවෙන් ග්‍රහණය කර ගත හැකි භාෂාව, ඇඳුම් පැළඳුම්, ආහාර රටා, සාම්ප්‍රදායික උත්සව, ආගමික දැක්ම හා කලාත්මක අංග යනාදියයි. මෙවැනි සංස්කෘතිකාංග සෑම සංස්කෘතියකම දක්නට ලැබෙන සුලබ ලක්ෂණ වේ. එනමුදු ජල මට්ටමට පහළින් මතු පිටට නොපෙනී පවතින අයිස් කුට්ටියේ වපසරිය ඉහළින් පෙනෙන ප්‍රමාණයට වඩා අතිශය පුළුල් ය. සැබවින්ම මතුපිට අයිස් තට්ටුවෙහි පැවතීම තීරණය වන්නේ ජලයට පහළින් පවතින කොටසේ දරා ගැනීම මතය. ඒ අනුව සෑම සංස්කෘතියකම පිටතට පෙනෙන පෙර සඳහන් කළ සංස්කෘතිකාංගවල පැවැත්ම තීරණය වන්නා වූ අදාළ සංස්කෘතියේ ඓතිහාසික පසුබිම, සමාජ සම්මතයන්, ආගමික විශ්වාස, ඓතිහාසික චරිත, සාම්ප්‍රදායයන්, සම්මුතික සමාජ නීති, චින්තන ධාරා, සාරධර්ම, භාෂාත්මක සංඥා, සමාජ සංකේත, ව්‍යංග්‍යාර්ථ, සිරිත් විරිත්, පුමිතිරිභාවය යනාදි සියල්ල ඇතුළත් වන්නේ ජලයට පහළින් නොපෙනෙන අයිස් කොටසටය. මේ නම් පෙර කී සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව නමැති සංකල්පය සඳහා පාදක වන දැනුම් පරාසයයි.

තවදුරටත් මෙම සංකල්පය නිදසුන් කිහිපයක් ඔස්සේ පැහැදිලි කළ හැකිය. සිංහල භාෂාවේ  භාවිත වන ඉඟි වැකි, රූඪි, ප්‍රස්තාවපිරුළු වැනි යෙදුම් වෙනත් භාෂාවක් කතා කරන්නා වූ, සිංහල භාෂාවට ආධුනික වන අයෙකුට අවබෝධ කර ගැනීමට අපහසු වන්නට පුළුවන. ‘නා කපන වැස්ස, මුරුංගා අත්තේ තියනවා, දැලි පිහියෙන් කිරි කනවා වගේ.’ වැනි යෙදුම් නිදසුන් වසයෙන් පෙන්වා දිය හැකිය.

මෙලෙසම ඉංග්‍රීසි භාෂාවේ යෙදෙන ‘White Elephant – (විශාල මුදලක් යොදා නඩත්තු කළද, අත්‍යවශ්‍යයෙන්ම භාවිත නොවන යමක් හැඳින්වීම සඳහා යොදන පදයකි) ’ වැනි යෙදුමක අර්ථය ඒ පිළිබඳ නොදන්නා අයෙකුට තේරුම් ගැනීමට නොහැකිය. සංවාදයකදී යමෙකු මෙවැනි පදයක් භාවිත කළහොත් එහි අර්ථය නොදැන ඊට ප්‍රතිචාර දැක්වීමට ඔබට නොහැකි වෙයි.

ශ්‍රී ලංකාවේ විවිධ වෘත්තින් පදනම් කොට ගනිමින් උප භාෂා ප්‍රභේද ගණනාවක් පවතී. ධීවර රැකියාවේ නියැලෙන්නෝ එදිනෙදා වෘත්තියේදී ‘මාරියාව, සෙක්කල් යනවා, කෝඩෙ සුළං, කට්ටුමරම්, තෙප්පම’ වැනි වූ යෙදුම් ගණනාවක්  භාවිත කරති. එම පද මගින් කියැවෙන අර්ථ පිළිබඳ අවබෝධයකින් තොර වූවන්හට මෙම ධීවරයන් සමග සාර්ථක ලෙස සන්නිවේදන කටයුතු සිදු කිරීමට අපහසු වේ. මෙලෙසම විවිධාකාර සාම්ප්‍රදායික උත්සව හා බැඳි චාරිත්‍ර වාරිත්‍ර සහ භාෂා භාවිතද සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව මගින් ලබා ගත හැකි දැනුම් සම්භාර වේ.

තවද විවිධාකාර ජන සංස්කෘති පිළිබඳ වන සාක්ෂරතාව ශ්‍රී ලංකාව වැනි බහු වාර්ගික රටකට අත්‍යවශ්‍ය සාධකයක් ලෙස පෙන්වා දිය හැකිය. මූලික වසයෙන් වෙනත් ජන වර්ගයක භාෂාව හරහා මෙම දැනුම ලබා ගැනීම පහසු කරයි. එමගින් පුද්ගලයාට වෙනත් ජන වර්ගයකට අයත් පුද්ගලයන් සමග සබඳතා ගොඩනගා ගැනීමට මෙන්ම ඔවුන්ගේ සංස්කෘතික හර පද්ධති අවබෝධ කර ගැනීමට, අගය කිරීමට හැකියාව ලැබෙයි. ජාතිවාදය වැනි ඍණාත්මක ආකල්ප බැහැර කිරීම සඳහාද සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව නමැති සංකල්පය යොදා ගත හැකි බව මින් පැහැදිලි වේ.

මේ හැරුණු කොට සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව යන්න සේවා ස්ථාන හෝ ආයතන සඳහාද බලාත්මකව පවතී. උප සංස්කෘතීන්ගෙන් යුක්ත විශ්වවිද්‍යාලය වැනි ආයතනයක් නිදසුනක් ලෙස සැලකිය හැකිය. විශ්වවිද්‍යාලයට පැමිණෙන ආධුනික ශිෂ්‍යයා එම උප සංස්කෘතියේ පවතින පාරිභාෂිත, සාරධර්ම, සිරිත් විරිත් යනාදියට අනුගත වන්නේ කාලයක් ගත වීමෙන් පසුය.

මෙවැනි කරුණු කාරණා ඔස්සේ සලකා බලන කල්හි සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව යන්න එක් අධ්‍යයන පරාසයකට පමණක් ලඝු කොට සැලකිය හැක්කක් නොවන බව පැහැදිලිය. විශේෂයෙන්ම ලංකාවේ පවතින බොහෝ මානවශාස්ත්‍ර අධ්‍යයන සඳහා බහුලව භාවිත කළ හැකි න්‍යායාත්මක ප්‍රවේශයක් ලෙස සංස්කෘතික සාක්ෂරතාව නම් මෙම සංකල්පය හඳුන්වා දිය හැකිය.

මූලාශ්‍රය ලේඛන

Lähdesmäki, Tuuli. (2021). Introduction: Cultural Literacy and Creativity, Chapter one,
Retrieved from  https://doi.org/10.1007/978-3-030-89236-4_1
What is cultural literacy,(2019).  https://www.westernsydney.edu.au/studysmart/home/cultural_ literacy/what_is_cultural_literacy, Western Sydney University.
What is cultural literacy,  https://www.igi-global.com/dictionary/using-media-literacy-to-teach-and-learn-the-english-language-artsliteracy/51867, IGI Global Publisher of Timely Knowledge.

සහාය කථිකාචාර්ය භාග්‍යා දිල්හානි මාබුලගේ
සිංහල හා ජනසන්නිවේදන අධ්‍යයනාංශය