අලි-මිනිස් ගැටුම ඓතිහාසික ප්‍රපංචයකි.
කෘෂිකර්මාන්තය, ප්‍රවාහනය මෙන් ම කලාව හා සංස්කෘතික අංශයන්හි විවිධාකාර කටයුතු සඳහා ලද විශාල සහයෝගයත් සමඟ අලියා මිනිසාට ඉතා සමීප සම්බන්ධයක් ඇති සත්ත්වයකු වශයෙන් හඳුනා-ගත හැකි ය. අලියා වනාන්තරය තුළ වෙසෙන ඉතා බුද්ධිමත් හා විශාල ශරීරයක් හිමි ශක්තිවන්ත සත්වයකු පමණක් නොව පරිසරය තුළ ජෛව විවිධත්වය වර්ධනය කිරීමට හා ආරක්ෂා කිරීමට විශාල සහයෝගයක් ද ලබා-දෙන සත්ත්වයෙකි. අලි-මිනිස් ගැටුමට දීර්ඝ ඓතිහාසික පසුබිමක් පවතී. වර්ෂ 1680 දී රොබට් නොක්ස් විසින් රචිත ‘එදා හෙළදිව’ කෘතියෙහි ද අලි-මිනිස් ගැටුම පිළිබඳ ව සඳහන් ව ඇති අතර ඒ සඳහා බලපෑ හේතුවක් ලෙස දක්වනු ලබන්නේ ඉංග්‍රීසි ජාතිකයන් විසින් උඩරට ප්‍රදේශය තුළ කැලෑ කපා එළිපෙහෙළි කොට වාණිජ වැවිලි ආරම්භ කිරීම යි. මේ සමඟ ඉහළ තෙත් බිම් ආශ්‍රිත ව විසූ බොහෝ අලි ඇතුන් ප්‍රමාණයක් වඳ වී-ගිය අතර තවත් ප්‍රමාණයක් පහළ වියළි බිම් ප්‍රදේශ වෙත පලවා හරිනු ලැබ ඇත. මේ වන විට ශ්‍රී ලංකාවේ අලි ගහනය වියළි කලාපයට පමණක් සීමා වී ඇත.
ලංකාවේ අලි ව්‍යාප්තිය
අප්‍රිකානු හා ආසියානු වශයෙන් වර්තමාන ලෝකයේ ප්‍රධාන අලි විශේෂ දෙකක් ජීවත් වන අතර ඒ අතුරින් ආසියානු විශේෂය රටවල් 13ක සංඛ්‍යාත්මක වශයෙන් 40,000ක් පමණ ජීවත් වේ. ලෝකයේ අලි ගහනය වැඩි රටක් වශයෙන් සැලැකෙන ශ්‍රී ලංකාවේ 2011 දී සිදු කළ සමීක්ෂණයට අනුව එහි අලි ව්‍යාප්තිය 5879ක් පමණ වේ. ලංකාවේ අලින්ගේ මුළු වාසභූමිවලින් 70%ක පමණ ප්‍රදේශවල අලින් සහ මිනිසුන් එක් ව ජීවත් වන බවට වර්තා වන සංගණන තොරතුරු ඇත. එමෙන් ම ශ්‍රී ලංකාව තුළ අලි ගහනය වැඩිපුර දැකිය හැකි ප්‍රදේශ වශයෙන් අනුරාධපුරය, පොළොන්නරුව, කුරුණෑගල, මොනරාගල සහ හම්බන්තොට දිස්ත්‍රික්ක හඳුනා-ගත හැකි ය.
වර්තමාන අලි–මිනිස් ගැටුම
අන්තර්ජාතික හස්ති පදනම (IEF) දක්වන ආකාරයට අලි–මිනිස් ගැටුම ශ්‍රී ලංකාවේ ග්‍රාමාසන්න පාරිසරික අර්බුදයක් මෙන් ම සමාජික සහ ආර්ථික අර්බුදයක් ද වේ. වාර්ෂික ව අලි ඇතුන් විසින් ඩොලර් මිලියන 10කට අධික බෝග හා දේපළ හානියක් සිදු කරන අතර ඒවා වළක්වා–ගැනීමට ගොවීහු අලි මරා–දමති. සාමාන්‍යයෙන් 2008 වර්ෂයේ සිට වාර්ෂික ව ගොවීන් විසින් මරා දමනු ලැබ ඇති අලි සංඛ්‍යාව 225ක් පමණ වේ. වාර්ෂික ව අලි ඇතුන් නිසා මරණයට පත් වන මිනිසුන්ගේ සංඛ්‍යාව 60-80ක් අතර ප්‍රමාණයකි. අලි-මිනිස් ගැටුම නිසා ගෙවුණු දශකය තුළ මිනිස් ජීවිත 1000කට ආසන්න ප්‍රමාණයක් අහිමි වී තිඛෙන අතර අලින් ගේ ජීවිත 2600කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් අහිමි වී තිබේ. 2019 වර්ෂයේ දී පමණක් මිනිස් ජීවිත 121ක් පමණ අහිමි වී ඇති අතර එම වර්ෂයේ දී ම වාර්තා වූ 405ක් පමණ වූ අලින් ගේ ජීවිත අහිමි වීම් ද පසුගිය දශකය තුළ වාර්තා වූ ඉහළ ම අගයන් ලෙස සැලැකිය හැකි ය. සිදු වීම් බහුල ව වාර්තා වූ ප්‍රදේශ ලෙස අනුරාධපුර හා පොලොන්නරුව වාර්තා වන අතර එම සිද්ධීන් අනුපිළිවෙළින් 5601ක් හා 517කි. යාපනය හා නුවරඑළිය දිස්ත්‍රික්ක අවම සිද්ධි වාර්තා වූ ප්‍රදේශ වේ. එසේ ම මෙම කාලය තුළ විශාල ලෙස දේපල හානි අලි-මිනිස් ගැටුම නිසා සිදු වී ඇති අතර 2013 දී පමණක් එය අවස්ථා 3000කි. අලි මරණ බොහෝ සංඛ්‍යාවක් පිළිවෙළින් වෙඩි තැබීම, විදුලි සැර වැදීම්, මාර්ග අනතුරු හා වස ලබා-දීම නිසා සිදු ව ඇත.
අලි–මිනිස් ගැටුම සඳහා බලපෑ හේතු
සිදු කර ඇති නිරීක්ෂණවල දී ගම්‍ය වනුයේ අලි-මිනිස් ගැටුමට බලපාන ප්‍රධාන කරුණු කිහිපයක් හේතු වන බව යි.
- වගා කටයුතු හා සංවර්ධන කටයුතු සඳහා වනාන්තර, අභයභූමි හා අවශ්‍ය කැලෑ එළි පෙහෙළි කිරීම.
- නීති විරෝධී ඇත් දළ ජාවාරම.
- වනජීවී දෙපාර්තමේන්තුවේ පවතින අකාර්යක්ෂමතාව.
- යල් පැන-ගිය නීති සමූහය හා එම නීති නිසි පරිදි ක්‍රියාත්මක නොවීම.
අනවසර ඉදිකිරීම්, වගා කිරීම් හා ඉඩම් අත්පත් කර-ගැනීම් නිසා අලින්ට සිය වාසස්ථාන අහිමි වීම, ආහාර හා ජල අවශ්‍යතා සපුරා-ගන්නා පෝෂක ප්‍රදේශ අහිමි වීම, තමන්ගේ සංචරණ මාර්ග ඇහිරීම වැනි තත්ත්වයන් හේතුවෙන් අලින් ආහාර සොයා නිතර ගම් වැදීම නිසා වගාවන්ට හා දේපලවලට හානි සිදු කිරීම්, මිනිසුන්ට පහරදීම් මෙන් ම ඝාතනය කිරීම් ද වාර්තා වී ඇත. නිදසුනක් වශයෙන් වස්ගමුව ජාතික වනෝද්‍යානයේ සිටි අලියාගේ ප්‍රධාන ජල හා ආහාර ප්‍රභවය දක්වා වන කොරිඩෝව අලි ඇතුන්ට අත්‍යවශ්‍ය වන නමුත් රක්ෂිතයට යාබද ව ජීවත් වන ගම්වාසීහු ද එය භාවිත කරති. අලි ඇතුන් සිටින විට පාසල් සිසුන්, පිරිමින් සහ ගැහැනුන් ඇවිදීම සහ බයිසිකල් පැදීම එහි අසාමාන්‍ය දෙයක් නොවේ. එබැවින් ඔවුන් අලි ඇතුන් පලවා-හැරීමට හිරිහැර කරන අතර එවැනි හැසිරීම් නිසා අවාසනාවන්ත ලෙස අලි මිනිසුන්ට බිය වීමට වඩා ආක්‍රමණශීලී වෙති. එසේ ම ගම් වදින අලින්ට වෙඩි තැබීම්, පුපුරන ද්‍රව්‍ය යොදා ශරීර අවයවයන්ට හානි කිරීම් වැනි මිනිස් ක්‍රියාකාරකම් ද එහි දී සිදු වේ. තවද ගම්වදින අලින් බය කර පලවා-හැරීමේ දී තම රංචුව මඟ හැරීම නිසා අලි තවදුරටත් අපහසුතාවට පත්වෙති.
අලි–මිනිස් ගැටුම කළමනාකරණය හා අවම කිරීම
ඉතා දීර්ඝ කාලයක් තිස්සේ මේ සඳහා විවිධ යෝජනා හා වැඩසටහන් ක්‍රියාත්මක වුව ද අලි-මිනිස් ගැටුම සඳහා දීර්ඝකාලීන ස්ථිර විසඳුමක් ලබා-දීමට නොහැකි වී ඇත. මෙතෙක් ක්‍රියාත්මක කරන ලද වන සංරක්ෂණ හා කළමනාකරණය පිළිබඳ ජාතික ප්‍රතිපත්තිය, අභය භූමි නිර්මාණය කිරීම හා දීර්ඝකාලීන පැවැත්මක් සහිත විදුලි වැටවල් නිර්මාණය කිරීම වැනි වැඩසටහන් මඟින් යම් පමණකට මෙම අර්බුදය ශමනය වෙමින් පවතී. එහෙත් ඒ මඟින් අපේක්ෂිත ප්‍රතිඵල ළඟාකර-ගැනීමට ශ්‍රී ලංකාව තවදුරටත් අපොහොසත් වී ඇත. එසේ වුව ද මේ සඳහා නව තාක්ෂණික ක්‍රමයන් සේම ස්වාභාවික ක්‍රම ද යොදා-ගනු ලබන්නේ නම් වඩා සුදුසු ය. ඒ යටතේ අලින් සිටින ප්‍රදේශවල උණ පඳුරු විශාල ලෙස වගා කිරීම, අලින්ගේ හා වෙනත් සත්ත්වයන්ගේ පරිභෝජනය සඳහා ආහාර පෝෂක හා ජල පෝෂක ප්‍රදේශ නිර්මාණය කිරීම, අලි ඇතුන් ජිවත් වන සීමා ආශ්‍රිත ව මී මැසි වගා සිදු කිරීම වැනි ස්වාභාවික ක්‍රමවේද ද ක්‍රියාවට නැංවීම අලි-මිනිස් ගැටුම අවම කිරීම සඳහා ඵලදායක විය හැකි ය.
චන්දීප ඉසුරු බණ්ඩාර පලිපාන සහ අනුර ජයසිංහ
ආර්ථික විද්‍යා අධ්‍යයනාංශය
මූලාශ්‍ර
Dean, Z. (2017). ‘Human-Elephant coexistence is yet this side of the fence’, Daily Mirror, 22 September 2017.
Human-Elephant Conflict in Sri Lanka – Undoing Thousands of Years of Coexistence,
https://groundviews.org/2020/09/14/human-elephant-conflict-in-sri-lanka-undoing-thousands-of-years-coexistence/
International Elephant Foundation. (2022). Human-Elephant Conflict, Sri Lanka, https://elephantconservation.org/human-elephant-conflict-sri-lanka/#:~:text=Human%2Delephant%20conflict%20is%20one,the%20farmers%20kill%20the%20elephants.
International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies, Sri Lanka / Dengue DREF Final Report (MDRLK007), 31 May 2018.
