මිනිසා ස්වකීය ජීවිතේ බොහෝ අරමුණු පසුකර යාමේදී ඒ සමඟ සුඛ වේදනා හෝ දුක්ඛ වේදනා ආදී මානසිකත්ව ඇති වේ. මෙම මානසිකත්වය චිත්තවේග යයි සරළවම කියනු ලැබේ. තවත් ආකාරයකට සතුට, ශෝකය, බිය ආදී චිත්තවේගයන් පුද්ගල නිදන්ගත අත්දැකීමකි.
දෛනික ජීවිතයේදී මිනිසාට නිරන්තරයෙන් විවිධ චිත්තවේගයන්ට මුහුණපෑමට සිදුවන නිසා චිත්තවේග යනු මොනවා ද? ඒවායේ බලපෑම් කවරේ ද? ඒවා වර්ග කළ හැකි ද? චිත්තවේග පිළිබඳ මනෝවිද්‍යාත්මක මතවාද මොනවා ද? චිත්තවේගවල මූලධාතු, චිත්තවේග පාලනය කළහැක්කේ කෙසේද? ආදී විෂයන් පිළිබඳව මූලික හෝ අවබෝධයක් තිබීම වැදගත් වේ.
චිත්තවේග සංකීර්ණ මානසික තත්ත්වයක් බැවින් නිර්වචනය කිරීමට අපහසුය.
සරල අර්ථ ගැන්වීමක් ලෙස “පුද්ගලයා තුළ අභ්‍යන්තරික හා බාහිර ව වශයෙන් මානසිකව ඇති කරන හදිසි ප්‍රතිචාර තත්ත්වයක්” ලෙස හැඳින්විය හැකිය. උදාහරණ ලෙස බිය නැමැති චිත්තවේගය දැක්විය හැකිය.
චිත්තවේගයන් මනෝභාවයන් හා සමාන නොවේ. මනෝභාවයක් යනු යම් ආකාරයකින් ප්‍රතික්‍රියා කිරීමට අපව යොමු කරන මානසික තත්වයකි. උදාහරණක් වශයෙන්, අඩු මනෝභාවයකින් සිටින කෙනෙකු ගලක් මත යන විට කෝපයක් ඇති වීමට බොහෝ ඉඩ ඇත. හොඳ මනෝභාවයකින් සිටින අයෙකුට මෙම සිදුවීමෙන් විනෝදයක් දැනීමට බොහෝ ඉඩ ඇත. පොදුවේ ගත් කල, හැඟීම් යනු සිදුවීමකට ප්‍රතික්‍රියාවක් වන අතර සිද්ධියට පෙර සහ කාලය පුරාම මනෝභාවයන් පවතී.
බාහිරව නිර්වචනය කළ හැකි සෘජු චර්යා මෙන්ම බාහිරව නිර්වචනය කළ නොහැකි ප්‍රතිචාර ද එහි තිබේ. සිත් කළඹන සුළු අත්දැකීමකි. අපේක්ෂිත අරමුණු ඉටුවීමෙන් හෝ නොවීමෙන් ඇතිවන මානසික තත්ත්වයකි.
පෝල් එක්මන් (Paul Ekman) මූලික චිත්තවේග හයක් හඳුනාගෙන තිබේ. තරහව (anger), පුදුමය (surprise), පිළිකුල (disgust), ප්‍රීතිය (enjoyment), භීතිය (fear), සහ ශෝකය (sadness) ඒ හයයි. රොබට් ප්ලචික් (Robert Plutchik) චිත්තවේග පිළිබඳ චක්‍රයක් ගැන අදහසක් ඉදිරිපත් කර ඇත. ඔහු ඉදිරිපත් කළ න්‍යායට අනුව ප්‍රමෝදය, ශෝකය විශ්වාසය, පිළිකුළ, බිය, තරහව, විශ්මය, අපේක්ෂාව ආදී වේ. මූලික චිත්තවේග තවත් චිත්තවේග සමඟ සම්බන්ධ වී විවිධ නව චිත්තවේග ඇති කළ හැකිය.
උදාහරණ – ආදරය යන චිත්තවේගය ප්‍රමෝදය හා විශ්වාසය යන චිත්තවේග දෙකෙහි එකතුවකි. ඇතැම් පර්යේෂයින් පෙන්වා දෙන පරිදි අපට ඒවැනි අද්විතීය ආකාරයේ හැඟීම් 34,000 ක් ඇතිවිය හැකි බවයි.
චිත්තවේග වර්ගීකරණය කිරීම
සතුට ආදරය, නරක ශෝකය, කෝපය ආදී වශයෙන් චිත්තවේග වර්ග කරන නමුත් සම්පූර්ණ වශයෙන් ඒවා එසේ වර්ග කළ නොහැකිය. මන්ද ඒවා අපේ ජීවිතයේ අත්දැකීම් වන නිසාවෙනි.
චිත්තවේග වල බලපෑම
චිත්තවේග වල ගතිය අපගේ ශරීරයෙහි සම්පූර්ණ ක්‍රියාකාරිත්වයට බලපානු ලබයි. චිත්තවේග අපගේ අභ්‍යන්තරය බාහිර සමාජය හා පරිසරය සමඟ අන්තර් සම්බන්ධතා දක්වනු ලබයි.
උදාහරණ – බිය නමැති චිත්තවේගය ඇතිවූ විට ස්පන්දන වේගය ඉහළ යාම.
එසේ වන්නේ පරිසරයෙන් එල්ලවල අභියෝගයන්ගෙන් නොනැසී ආරක්ෂා වීමට සංඥා නිකුත් කර අපව ආරක්ෂා කිරීම පිණිස වේ.
අපගේ අභ්‍යන්තරික උත්තේජක එනම් මතකයන්, සිතුවිලි, ජීවිතයේ විවිධ වැදගත් සිදුවීම් හෝ වෙනස් වීම් සමඟ ද අන්තර් සබඳතා දක්වනු ලබයි.
උදාහරණ – බත් පාර්සලයක් යහළුවන් සම සමඟ එකට භුක්තිවිදීම, බෙදාගැනීම වැනි සිදුවීමක් ආයතන ප්‍රධානියාගේ විවේචනට ලක්වීමේදී ඇතිවන ශෝකය තරහව ආදී චිත්තවේග.
එමෙන්ම අපගේ චිත්තවේගික අත්දැකීම් කළමනාකරණය කරන්නෙ මොළයේ ඇති ලිම්බික් පද්ධතිය (limbic system) මඟිනි. එහිදී චිත්තවේග සමග ඇතිවන අත්‍යවශ්‍ය රසායනිකයන් නිෂ්පාදනය කිරීමට කටයුතු කරයි.
චිත්තවේග වල ගති ස්වභාවය
චිත්තවේග සංවර්ධනාත්මක බැවින් යුතුය. එනම් වයසින් මුහුකුරායත්ම චිත්තවේග වලට දක්වන ප්‍රතිචාර වෙනස් වීම හෙවත් සංවර්ධනය වන ස්වභාවයෙන් යුක්ත වීමයි.
චිත්තවේගීික බැඳීම්
චිත්තවේග සමාජ සබඳතා හෙවත් අන්තර් පුද්ගල සම්බන්ධතා වලදී අතිශයින් වැදගත් වේ.
උදාහරණ – පර්යේෂණ මගින් අනාවරණය කරගෙන තිබෙන පරිදි අපචාරී ළමුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් චිත්තවේගික බැඳීම් අහිමි වූ අයයි.
චිත්තවේග පාලනය
මෙහිදී සිහි නුවණ ඉතා වැදගත් වේ. චිත්තවේගික අත්දැකීම් අපගේ ජීවිතේ අවශ්‍ය අංගයක් බව තේරුම් ගත යුතුය. අපගේ සිතුවිලි, විශ්වාස, ආදිය අපගේ ජීවිතය හා සම්බන්ධ බව ද තේරුම් ගත යුතුය. සෑම විටම ජීවිතයේ ධනාත්මක අංශ, දීප්තිමත් පැතිකඩ කෙරෙහි වැඩි වශයෙන් අවධානය යොමු කිරීම වැදගත් වේ.
එමෙන්ම පර්යේෂණ මගින් පෙන්වා දී ඇත්තේ චිත්තවේගික අත්දැකීම් හා සිතුවිලි ලිවීම මගින් ඵලදායී ලෙස පාලනයක් සිදුවන බවයි.
භාවනාව වැනි ක්‍රමවේද මගින් ඝෘණාත්මක චිත්තවේග පාලනය තුළින් ජීවිත සමතුලිත බව පවත්වාලගෙන යාමට කටයුතු කිරීම වැදගත් වේ.
මූලාශ්‍ර
- https://medium.com/hello-love/5-unexpected-and-powerful-methods-of-emotional-control-49bd196103fa
- https://www.goodtherapy.org/blog/psychpedia/emotion
- Karimova, H. (2019, April 7). The emotion wheel: What it is and how to use it. Retrieved from https://positivepsychology.com/emotion-wheel
මහාචාර්ය යාපාරත්න වීරසේකර, අධ්‍යයනාංශ ප්‍රධාන
දර්ශනය හා මනෝවිද්‍යා අධ්‍යයනාංශය
