පෘථිවියෙහි මානවයාගේ ආරම්භයෙන් පසු ජන සමාජයක් ලෙස විකාශනය වීමේ දී මිනිසා විසින් තෙත් බිම් පරිසර පද්ධති පිළිබඳ ව අවධානය යොමු කරනු ලැබීය. ඉන්දු නිම්න ශිෂ්ටාචාරය, හොවැංහෝ ශිෂ්ටාචාරය, මිසර ශිෂ්ටාචාරය ආදි ඓතිහාසික ශිෂ්ටාචාරයන්හි මූලික පදනම බිහි වී ඇත්තේ කුමන හෝ ගංගා නිම්නයක් හෙවත් තෙත් බිමක් මූලාශ්‍ර කරගෙනයි. එනම් අතීතයේ පටන් ම මානව ශිෂ්ටාචාරය විකාශනය ආරම්භය සිදු වූ සුවිශේෂී පරිසර පද්ධතියක් ලෙස තෙත්බිම් පෙන්වාදිය හැකි ය.
ජලාශ, ගංගා, කලපු, මෝයවල්, ඩෙල්ටාවන් වෙරළාසන්න වගුරු, නොගැඹුරු මුහුදු තීර ආදි පරිසර පද්ධති ගණනාවක් ඇතුළත් සංකීර්ණ පරිසර පද්ධතියක් ලෙස තෙත්බිම් හඳුනාගත හැකි ය. 1971 පෙබරවාරි 02 දින දී ගෝලීය මට්ටමේ තෙත්බිම් ආරක්ෂා කිරීිමට සඳහාත්, ගෝලීය තිරසාර සංවර්ධනය යටතේ තෙත්බිම් සංරක්ෂණය කර ඒවා ඥානාන්විත ව පරිභෝජනය කිරීමත් අරමුණු කරගනිමින් ඉරානයේ රැම්සාර් නගරයේ දී ඇති කර ගත් රැම්සාර් සම්මුතියට 1990 වර්ෂයේ දී ලංකාව ඇතුළත් විය. තෙත්බිම් පිළිබඳ විවිධ නිර්වචන පවතින අතර රැම්සාර් නිර්වචනයට අනුව,
‘’බාදිය මට්ටමේ සිට මීටර් 6 ට අඩු මුහුදු පෙදෙස් ඇතුළත් ව ගලා යන හෝ නිශ්චල ව පවතින්නා වු, කිවුල්දිය හෝ ලවණ ජලයෙන් තාවකාලික ව හෝ ස්ථිර ව යටවී ඇති කෘතිම හෝ ස්වාභාවික වගුරුබිම්, විල්ලු, ජලාශ හෝ ජල මාර්ග, හැල ඉඩම්, පීට් ඉඩම් තෙත් බිම් ලෙස සැලකේ.”
එසේ ම තෙත්බිමක් යන්න National Geography, 1992 හි දැක්වෙන්නේ “ජෛව භූගෝල විද්‍යාඥයන් විසින් තෙත් බිමක් ලෙස හඳුනාගනු ලබන්නේ පැළෑටි, පඳුරු සහ ගස්වලින් සැකසුනු භූමි ප්‍රදේශයකි.” යනුවෙනි.
ලොව පුරා විසිරී ඇති විවිධ වූ පරිසර පද්ධති අතර සුවිශේෂී ස්ථානයක් හිමිකරගන්නා තෙත්බිම් ඊට ම අනන්‍ය වූ පාරිසරික ලක්ෂණ රාශියකින් පෝෂිත ය. එවැනි තෙත්බිමක ක්‍රියාවලිය පහත රූපසටහන පරිදි දැක්විය හැකි ය. එහි දී තෙත්බිමට ජල මූලාශ්‍රය මගින් ජලය එක්වීම සිදු වන අතර තෙත් බිම තුළ දී බැක්ටීරියා ඛණ්ඩනය වීමත්, කාබනික ද්‍රව්‍ය වියෝජනය වීමත් සිදු වන අතර ජලය ගබඩාකරණ මූලාශ්‍රයක් ලෙස තෙත්බිම් ක්‍රියා කරයි. තවදුරටත් තෙත් බිමෙන් ඉවත් වන ජලය ජලය මුහුදු හෝ වැවකට එක් වීම සිදු වේ.
රැම්සාර් සම්මුතියට අනුව තෙත් බිම් වර්ග තුනකි. එනම්,
- අභ්‍යන්තර මිරිදිය තෙත්බිම්
- කරදිය තෙත්බිම්
- කෘතිම තෙත්බිම බිම්
වශයෙනි. එය පහත් සටහනෙන් පැහැදිලි වේ.
මෙම තෙත් බිම් ආශ්‍රිත ව විවිධත්වයකින් යුක්ත ශාක ප්‍රජාවක් හදූනා ගත හැකි අතර ඕලු, නෙළුම්, මානෙල් වැනි ශාක මෙන් ම හම්බුපන්, වැටකෙයියා ආදි ශාක ද ගෝමරකලපු පිළිහුඩුවා, ලතුවැකියා, අලු පැස්තුඩුවා, කැස්පියන් මුහුදු ලිහිණියා, සුදුගොයා, රත් කරමල් කිරලා, කරවැල් කොකා, හැඳි අලවා ආදි අලංකාර පක්ෂීන් මෙන් ම ශීත කාලයේ වෙනත් රටවල් සිට මෙරටට පැමිණෙන තාරාවන්, හංසයින්, වෙනත් කුරුල්ලන් මෙන් ම සංචාරක කුරුල්ලන් ලැගුම් ගන්නා සහ බිත්තර දමන ස්ථාන ද තෙත්බිම් ආශ්‍රිත ව හඳුනාගත හැකි ය.
එසේ ම වැලි පොළඟා, වැලි කටුස්සා, මෙන් ම රන් කොරලියන්, ලූලන්, මගුරන් ආදි මත්ස්‍ය විශේෂ මෙන් ම කබරගොයන්, ඉදිබුවන්, කිඹුලන්, උරගයන් ද ගෙම්බන් වැනි උභය ජීවීන් ද මොලුස්කාවන් ද තෙත් බිම්වල වාසය කරති- දිය ගෝනුස්සන්, කූනිස්සන් සහ සමනලයා ආදි සන්ධිපාදකයින් තෙත්බිම් ආශ්‍රිත සත්ව ප්‍රජාව තුළ හඳුනාගත හැකි ය.
සමස්ත පෘථිවියෙන් 6% පමණ වසා පවතින තෙත් බිම් ප්‍රමාණය ශ්‍රී ලංකාව තුළ දී 15% පමණ වේ. ලොව පවතින වඩාත්ම වැදගත් තෙත්බිම් 5 කි. එනම්,
- කේරළ කලපු
- ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ ෆ්ලොරිඩා ප්‍රාන්තයේ ඇති එවර්ග්ලේඩ්ස්
- බොට්ස්වානාවේ ඔකවැංගෝ ඩෙල්ටාව
- බංගලාදේශයේ හා ඉන්දියාවේ බටහිර බෙංගාල ප්‍රදේශයේ සුන්දරබන්
- බ්‍රසීලයේ පැරගුවේ හා බොලිවියාවට අයත් පැන්ටනාල් ලොව විශාලතම තෙත් බිම
දැක්විය හැකි ය.
එසේ ම ශ්‍රී ලංකාව පුරා සියලු ම දේශගුණික කලාපවල පැතිරී තිබෙන තෙත් බිම්වලින් 41 ක් ම එහි ඇති වැදගත්කම මත ආසියානු තෙත්බිම් නාමාවලියට ඇතුළත් කර තිබේ.
- බෙල්ලන්විල අත්තිඩිය වගුරු බිම
- මුතුරාජවෙල වගුරුබිම
- යෝධ වැව
- මින්නේරිය
- නයාරු කලපුව
ඉන් කීපයකි. එසේ ම,
- බූන්දල
- ආනවිලුන්දාව
- මාදුගංගා මෝය
යනාදි තෙත්බිම් ජාත්‍යන්තර රැම්සාර් සම්මුතිය මගින් සංරක්ෂණය කළ යුතු තෙත්බිම් ලෙස තෝරාගෙන තිබේ.
තෙත්බිම් මගින් සැලසෙන පාරිසරික සේවාවන් අධ්‍යයනයේ දී ප්‍රධාන කොටස් හතරකට වර්ගීකරණය කරයි. එනම්,
- පාරිසරික සේවාවන්
- පාරිසරික යාමනයට සපයන සේවාවන්
- සංස්කෘතිකමය සේවාවන්
- උපකාරක සේවාවන් යනුවෙනි.
පාරිසරික සේවාවන්
පාරිසරික සේවාවන් අතර මිනිසා සහ සතුන්ටත් ශාක මෙන් ම ජෛව ගෝලීය පැවැත්මට අවශ්‍ය ජලය ගබඩා කර ගැනීම, පිරිපහදු කිරීම, ආහාර නිෂ්පාදනය, පලතුරු හා ධාන්‍ය වර්ග නිෂ්පාදනය තෙත්බිම් තුළින් සිදු වේ. එසේ ම ලෝක වාසීන්ගෙන් හරි අඩකගේ ප්‍රධාන ආහාරය වන බත් සපයන ගොයම් පැළෑටිය වර්ධනය වන මූලාශ්‍රය වන්නේ ද තෙත්බිම යි. තෙත්බිම් ආශ්‍රිත ව පවතින දැව වහල සෙවිලි කිරීමට, බිත්ති බැඳීමට, මසුන් මරන උපකරණ තැනීම සඳහා මෙන් ම මහ කඩොල් ශාක යුෂ සාම්ප්‍රදායික ධීවර යාත්‍රාවල රුවල් හා මාළුදැල් සායම් කිරීමට යොදා ගනියි. තෙත්බිම් ආශ්‍රිත ව ඇති පීට් ගල් අඟුරුවල බාල ම අවස්ථාව වන අතර ශ්‍රී ලංකාවේ මුතුරාජවෙල ආශ්‍රිත ව මෙවැනි පීට් නිධියක් ඇති බව සොයාගෙන තිබේ. මෙම පීට් යොදාගෙන බල ශක්තිය නිෂ්පාදනය කළ හැකි ය. ඖෂධ නිපදවීමට යොදා ගන්නා ලුනුවරණ, කිරල ආදි ඉහළ ඖෂධ ගුණයකින් යුක්ත ශාක තෙත්බිම් ආශ්‍රිත ව හඳුනාගත හැකි අතර තවදුරටත් ජානමය ලක්ෂණ වැඩි දියුණු කිරීමේ ක්‍රම සඳහා ද තෙත් බිම් ආශ්‍රිත ශාක යොදා ගනී.
පාරිසරික යාමනයට සපයන සේවාවන්
පා
රිසරික යාමනය තුළ දී සැපයෙන සේවාවන් අතර ස්වාභාවික උපද්‍රව හා ගංවතුර අවස්ථාවක දී ජලය ගලා ගලා යාමේ දී තෙත්බිම මගින් ජලය ගලායන වේගය පාලනය කරන අතර වර්ෂා ජලය මගින් ගෙන එන රොන්මඩ සහ මැටි ආදිය තෙත්බිමේ රඳවා ගැනීම නිසා ජල මාර්ග අවසාදනය වීම වැළැක්වීමටත් පාංශු ඛාදනය අවම කිරීමත් සිදු වේ. එසේ ම ඒවා තෙත්බිමේ පෝෂ්‍යපදාර්ථ ලෙස තැන්පත් වේ. ගෝලීය උණුසුම පාලනය කිරීමට තෙත් බිම් දායකත්වය සපයයි. තෙත්බිම මගින් කාබන් විශාල ප්‍රමාණයක් අවශෝෂණය කර ගන්නා නිසා පරිසර සමතුලිතතාවය රැක ගැනීමටත්, අන්තර් සම්බන්ධතාව පවත්වා ගැනීමටත් දායකත්වය සපයයි. පරාග ක්‍රියාවලිය තුළදී ද ඉතාමත් සක්‍රීිය අඛණ්ඩ දායකත්වයක් තෙත්බිම මගින් සිදු වන අතර එහි දී තෙත්බිම් ආශ්‍රිත ශාක කෘමින්ට අවශ්‍ය පරාග සැපයීම සිදු කරයි.
සංස්කෘතිකමය සේවාවන්
සංස්කෘතිකමය වටිනාකම් ලෙස තෙත්බිම් ඉතාමත් පූජනීය වස්තූන් ලෙස සලකනු ලැබූ අතර සෞන්දර්යාත්මක වටිනාකමකින් යුක්ත මෙම පරිසර පද්ධතිය සංචාරක ව්‍යාපාරය දියුණු කිරීමටත් පර්යේෂණ සහ නිරීක්ෂණ කටයුතු සඳහා සදහාත් වැදගත් වේ. අධ්‍යාපනික තොරතුරු ගවේෂණය කරන්නන් හට නිවැරදි තොරතුරු ලබා ගැනීමටත්, නිරීක්ෂණ පහසුකම් සැලසීමටත්, එසේ ම තෙත්බිම් පරිසර පද්ධතිවල ආස්වාදය විඳීමත් සංස්කෘතික සේවාවන් මගින් අර්ථ ගැන්වෙයි. (ශ්‍රී ලංකාවේ බෙල්ලන්විල තෙත්බිම ආශ්‍රිත කලාපය)
උපකාරක සේවා
ඉහත දැක්වූ සැපයුම් සේවාවන් පාරිසරික යාමනය සහ සංස්කෘතික ආදී සේවාවන්හි පැවැත්මට පහසුකම් සලසන සේවාවන් වේ. ඒ අනුව තෙත්බිමක ක්‍රියාවලිය තුළ පරිසර පද්ධතියේ අඛණ්ඩ ක්‍රියාකාරීත්වයට අදාළ පස් නිර්මාණය විය යුතු ය. එහිදි තෙත් බිම මගින් අවසාදන ක්‍රියාවලියෙන් ගෙනඑන රොන්මඩ හා මැටි ආදිය තැන්පත් කරමින් පාංශු ඛාදනය අවම කිරීමත් පාංශු වර්ධනය සිදු කිරීමත් දැකිය හැකි ය. ප්‍රෝටීන් අධික කඩොලාන පත්‍ර ජලයට වැටීමෙන් සකස් වන ප්‍රෝටීන් අංශු නොගැඹුරු මුහුදු තීරුවලට ගලායාම නිසා මසුන්ගේ ආහාර මූලාශ්‍රයක් ලෙස කඩොලාන ක්‍රියා කරයි. අවසාදන ක්‍රියාවලිය තුලින් තෙත්බිමෙහි ගබඩා වී ඇති පෝෂ්‍යපදාර්ථ ශාක මගින් ගබඩා කර ගැනීම සිදු වේ. මේ අනුව තෙත් බිමක් මගින් සැපයෙන සේවාවන්වල විවිධත්වයක් හඳුනාගත හැකි ය. ඉහත තොරතුරුවලට අමතර ව තෙත්බිම් පරිසර පද්ධති කෙරෙහි බලපා ඇති තර්ජන කෙරෙහි අවධානය යොමු කළ යුතු අතර එම තර්ජන ප්‍රධාන කොටස් දෙකකි. එනම්,
- ස්වභාවික තර්ජන
- මානව තර්ජන වශයෙනි.
ස්වභාවික තර්ජන
ස්වාභාවික සාධක පදනම් කරගනිමින් තෙත් බිම් පරිසර පද්ධතියේ පැවැත්මට කරනු ලබන බලපෑම ස්වභාවික තර්ජන වෙයි.
නියගය
දීර්ඝ කාලීන ව යම්කිසි ප්‍රදේශයක පවතින නියඟය නිසා එම ප්‍රදේශයේ දියපහරවල්, වැව් අමුණු සිඳී යාමත් එමගින් තෙත්බිම් පරිසර පද්ධතීන් හි ශාක විශේෂවලට බලපෑම් ඇති වීමත් සිදු වේ. එසේ ම දීර්ඝකාලීන නියඟ තත්ත්ව නිසා සමහර තෙත්බිම්වල ආවේණික ජීව විශේෂ හා ශාක විශේෂ වඳ වී යාම සිදු වේ. ගංවතුර තෙත්බිම්වල පැවැත්මට හේතු වුවත් අධික ජල ධාරාවක් සමග පරිවහනය කරන ඛාදිත කොටස් හා අපද්‍රව්‍ය තෙත්බිම්වල නිධිගතවීම සහ ඉවුරු ඛාදනය මෙන් ම දින ගණනාවක් තෙත් බිමෙහි සමහර ශාක ජලයෙන් යට වී පැවතීමත් තෙත්බිම් කෙරෙහි බලපෑම් ඇති කරයි.
මිරිදිය තෙත්බිම්වලට කරදිය එකතු වීම
වෙරළ, වෙරළාසන්න මිරිදිය තෙත්බිම්වලට කරදිය එකතු වීමෙන් ඒවායේ ජෛව විවිධත්වයට හානි සිදුවිය හැකි ය. 2014 සුනාමිය හේතුවෙන් දකුණු වෙරළේ බොහෝ කඩොලාන කලපු හා මෝය විනාශයට පත්විය (ධනපාල, 2015). ඒ අනුව තෙත්බිම්වලට කරදිය මිශ්‍ර වීම නිසා එයට අනුවර්තනය විය නොහැකි ජලජ ජීවීන් සහ ජලජ පැළෑටි විනාශයට පත්වීම තෙත් බිමෙහි අනන්‍ය ලක්ෂණ විනාශ වීම මෙන් ම සුනාමි තත්ත්වයන් හා නායයෑම් තත්ත්වයන් ද තෙත්බිම් කෙරෙහි අහිතකර ලෙස බලපාන ස්වභාවික සාධක අතර වේ.
මානව තර්ජන
ඍජු හෝ වක්‍ර ආකාරයෙන් සිදුවන මානව ක්‍රියාකාරකම් හේතුකොටගෙන තෙත්බිම්වලට තර්ජන ඇති වී තිබේ. ඒ අනුව ගෝලීය තෙත්බිම් පරිසර පද්ධතිවලට 90% පමණ අහිතකර බලපෑම් සිදුවන්නේ මිනිසාගෙනි. එයට හේතු ලෙස
- අක්‍රමවත් සංවර්ධන ව්‍යාපෘති
- කර්මාන්ත ශාලා හා ජනාවාසකරණය
- අක්‍රමවත් කැලිකසල බැහැර කිරීම්
- ආක්‍රමණික ශාක හා සතුන් ගෙන්වීම
- අවසාදිත තැන්පත් වීම
අක්‍රමවත් සංවර්ධන ව්‍යාපෘති
ගෝලීයකරණයත් සමග රාජ්‍ය හා පෞද්ගලික අංශයන් විසින් සිදුකරනු ලබන සංවර්ධන ව්‍යාපෘති නිසා තෙත්බිම් පරිසර පද්ධතිවල ක්‍රියාකාරීත්වය කෙරෙහි බාධා ඇතිවී තිබේ. උදාහරණ ලෙස මුතුරාජවෙල තෙත්බිම මෙන් ම බෙල්ලන්විල අත්තිඩිය තෙත්බිම බිම පාදක කරගත් ඇවිදින මං තීරු සහ පාපැදි මංතීරු දැක්විය හැකි ය. එසේ ම වැව නිර්මාණය කිරීම සඳහා තෙත්බිම තුළ වූ වටිනා ශාක ප්‍රජාව ඉවත් කිරීම සිදුවිය. මෙම සංවර්ධන ව්‍යාපෘති මගින් එතෙක් තෙත් බිමට පැමිණි සංචාරක පක්ෂීන්ගේ සංඛ්‍යාව වර්තමානය වන විට අඩු වී ඇතැයි සඳහන් වේ. එසේ ම 2017 වර්ෂයේ දක්ෂිණ අධිවේගී මාර්ගය නිර්මාණයේ දී කුඹුරු ඇතුළු තෙත්බිම් රැසක් ගොඩකිරීම දැකිය හැකි විය. ඒ තුළ 2017 වර්ෂයේ දකුණු පළාතට හටගත් දැඩි ගංවතුර ඇතිවූයේ ද තෙත්බිම්වල සිදු වූ හායනය සමඟ යි.
කර්මාන්ත ශාලා හා ජනාවාසකරණය
කර්මාන්තශාලා මගින් පිට කරන අප ජලය ජල මූලාශ්‍රයන්ට එකතු වීම නිසා ජලය දූෂණය වීම මෙන් ම සුපෝෂණ ක්‍රියාවලිය ද සිදුවේ. ඒවායේ ඇති රසායනික මගින් ජෛව-අජෛව සාධක කෙරෙහි දැඩි තර්ජනයක් ඇති වී තිබේ. උදාහරණ ලෙස බෙල්ලන්විල අත්තිඩිය තෙත්බිම ආශ්‍රිත ව මෙම තත්වය දැක ගත හැකි ය. කැලිකසල මුදා හැරීම හේතුවෙන් තෙත්බිම ගොඩ වීමත් කර්මාන්තශාලා සහ ජනාවාසකරණය නිසා තෙත්බිම් ආශ්‍රිත ව ශාක හා සත්ත්ව ප්‍රජාව කෙරෙහි තර්ජන ඇතිවවීමත්, අවිධිමත් ලෙස මුදාහරින කැළි කසළ බොල්ගොඩ ඇළ මාර්ගයට මුදාහැර ඇති ආකාරයත් දැකගත හැකි ය.
අවසාදිත තැන්පත් වීම
අවසාදිත තැන්පත් වීම තෙත්බිම් කෙරෙහි බලපාන මානව තර්ජන අතර වේ. එහි දී යම් ප්‍රදේශයක පවතින අයහපත් භූමි පරිභෝග රටාව හේතුවෙන් අසාමාන්‍ය ලෙස තෙත්බිමට අවසාදිත පරිවහනය වීම හා විවිධ වගා කටයුතු හා සංවර්ධන ව්‍යාපෘති මෙන් ම ජනාවාස සඳහා භූමිය නිරාවරණය කිරීම නිසා තෙත්බිම්වල අවසාදිත තැන්පත් වීම සිදුවේ. උදාහරණයක් ලෙස කඳුකර ප්‍රදේශවල තේ වගාවේ දී භූමි සංරක්ෂණ ක්‍රම භාවිත නොකොට සිදු කරනු ලබන වගා කටයුතු හේතු කොටගෙන මෙලෙස අවසාදිත තැන්පත් වීම දැකිය හැකි ය.
අක්‍රමවත් කැලිකසල බැහැර කිරීම්
ප්‍රතිචක්‍රීකරණයකින් තොර ව සිදු කරනු ලබන අක්‍රමවත් කැලිකසල බැහැර කිරීම් තෙත් බිම් පරිසර පද්ධති කෙරෙහි බලපානු ලබයි. පෙර දී කුඹුරක් ලෙස පැවති මීතොටමුල්ල කුණු කන්ද තෙත් බිමකි. එසේ ම 2017 මැයි සහ ජුනි මාසවල දී ජනතා විරෝධතා හමුවේ කොළඹ හා තදාසන්න ප්‍රදේශවල කැලිකසල ලංකාවේ සුවිශේෂී තෙත්බිම් පරිසර පද්ධතියක් වන මුතුරාජවෙල අභය භූමියට බැහැර කිරීම සිදුවිය.
ආක්‍රමණික ශාක හා සතුන් ගෙන්වීම
මිනිසාගේ මැදිහත් වීමකින් යුක්ත ව ශ්‍රී ලංකාවට ගෙන එනු ලබන ශාක හා සත්වයන් තෙත්බිම් පරිසර පද්ධති කෙරෙහි තර්ජනයකි. එහි දී දේශීය තෙත්බිම් පරිසර පද්ධතීන්ට ආවේණික ශාක හා සත්ත්ව ප්‍රජාවට හානි පමුණුවයි. උදාහරණ ලෙස ජපන් ජබර හයිඩ්‍ර්රිල්ලා ශාක ඇළ මාර්ගවල දැඩි ව ව්‍යාප්ත වීම නිසා ජල මාර්ග අවහිර වී ජල පරිවහනයට බාධා කිරීම සිදුකරයි. මෙම තත්වය බෙල්ලන්විල අත්තිඩිය තෙත්බිම් තුළ බොල්ගොඩ ඇළ ආශ්‍රිත කලාපය තුළ බහුල ව හඳුනාගතගත හැකි ය. එසේ ම ආක්‍රමණික මත්ස්‍ය විශේෂ ලෙස ගප්පි, වීදුරු පිසින්නා, ටැංකි සුද්දා, කාපයා, මන්නයා, යෝධ ගුරාමියා ආදි මත්ස්‍යයින් තෙත්බිම් ආශ්‍රිත ව ව්‍යාප්ත වීම නිසා තෙත්බිමට ආවේණික මත්ස්‍ය ප්‍රජාව හා මිරිදිය ධීවර කර්මාන්තය කෙරෙහි ද තර්ජන ඇති වී තිබේ.
ලෝකයේ විශාලතම තෙත්බිම වන පැන්ටනාල් තෙත් බිම ආශ්‍රිතව ද පවතින තර්ජන රාශියක් හඳුනාගත හැකි ය. එහි දී වඳ වීමේ තර්ජනයට ලක් වී පවතින උරග විශේෂ, මැකෝ ගිරව්, ජගූවර් වැනි දුර්ලභ සතුන් විශේෂ සුරතල් සතුන් ලෙස විකිණීම වැනි ජාවාරම් මෙන් ම, පාලනයකින් තොර ව සිදුකරනු ලබන සංචාරක කටයුතු හා ස්වාභාවික සම්පත් පරිභෝජනය බහුලව දැකගත හැකි ගැටලු වේ. එසේ ම කසලකාණු ආදිය තෙත්බිමට හැරවීම සහ කෘෂිකර්මයට යොදා ගන්නා කෘෂි රසායන ද්‍රව්‍ය තෙත්බිමට එක්වීම නිසා ජීව විශේෂ හානියට ලක්වීම සිදුවේ. කෘෂිකර්මාන්තය සඳහා වනාන්තරය සුද්ද කිරීම නිසා පස සෝදාගෙන ගොස් ගංගාවලට එකතුවීම නිසා අවසාදිත තැන්පත් වීම තෙත්බිම් හායනයට බලපායි. එසේ ම යටිතල පහසුකම් සංවර්ධන කටයුතු හා ජල නල ව්‍යාපෘති තෙත්බිම් කෙරෙහි හානි ගෙන දෙයි. පැරගුවේ සහ පරානා ගංගාවල මඩ අයින් කිරීමත් ඒ තුළින් සාගරයේ යන නැව් මීටර් 3442 ක් පමණ රට තුළට ගෙන්වා ගැනීමට කටයුතු කිරීමත් මෙම අලංකාර තෙත්බිම් පරිසර පද්ධතියෙහි හානියට හේතු වී තිබේ.
තෙත්බිම් සංරක්ෂණය
මේ අනුව තෙත්බිම් පරිසර පද්ධති ජෛවගෝලයේ සුවිශේෂී පරිසර පද්ධතියක් ලෙස හඳුනාගත හැකි අතර මෙම තර්ජන හේතුවෙන් එම තෙත්බිම් සංරක්ෂණය කිරීම අරමුණු කර තිබේ. ඒ අනුව ශ්‍රී ලංකාවේ තෙත්බිම් සංරක්ෂණය කිරීම සඳහා පියවර රාශියක් ගෙන ඇති අතර සම්මුතියට අත්සන් තැබීම හා ඒ එහිදි,
- බූන්දල ජාතික උද්‍යානය
- ආනවිලුන්දාව අභය භූමිය
- මාදු ගඟ අභය භූමිය
- වාන් කැලේ අභය භූමිය
- කුමන පානම අභම අභයභූමිය
- විල්පත්තුව අභයභූමිය
රැම්සාර් තෙත්බිම් ලෙස නම් කොට තිබේ.
1980 දී නාගරික සංවර්ධන අධිකාරිය විසින් බෙල්ලන්විල අත්තිඩිය තෙත්බිම සංරක්ෂණ කලාපයක් ලෙසත්, 1990 ජූලි 25 දින සිට අභයභූමියක් ලෙසත්, 1996 ඔක්තෝබර් 31 දින වන ජීවී සංරක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුව විසින් මුතුරාජවෙල අභය භූමියක් ලෙසත් නම් කරන ලදි. මේ අනුව තෙත්බිම් සංරක්ෂණ කලාප හා අභය භූමි ලෙස නම් කොට සංරක්ෂණය කිරීම, ජාතික උද්‍යාන ලෙස නම් කිරීම මෙන් ම වන සත්ව හා වෘක්ෂලතා ආරක්ෂණ ආඥා පනතේ 02 වැනි උප වගන්තිය යටතේ ශ්‍රී ලංකාවේ ලුණුගම්වෙහෙර, කවුඩුල්ල, සෝමාවතිය, වස්ගමුව, උඩවලව, ගල්ඔය ආදිය තෙත්බිම් රක්ෂිත ලෙසත් නම් කොට තිබේ.
තෙත්බිම්වල සිටින වඳවී මේ තර්ජනයට ලක්වූ ශාක හා සත්වයන් රතු දත්ත ලේඛනයට ඇතුළත් කිරීම, නීති රීති පැනවීම හා ක්‍රියාත්මක කිරීම ආදී ක්‍රියාමාර්ග රැසක් ගෙන තිබේ. උදාහරණ ලෙස තාරකා ඉබ්බා, ලේ තිත්තයා, අශෝක පෙතියා ආදි සතුන් දැක්විය හැකි ය. එසේ ම ගෝලීය වශයෙන් රැම්සාර් සම්මුතිය මූලික කරගත් පාරිසරික සංවිධාන රැසක් තෙත්බිම් සංරක්ෂණය කෙරෙහි අවධානය යොමු කර තිබේ.
ආශ්‍රිත ග්‍රන්ථ නාමාවලිය
Central Environment Authority-www.cea.lk
වනදිවි තෙත්බිම් වෙලුම 05 2016 ඔක්තෝබර්
වනදිවි තෙත්බිම් වෙලුම 05 2017 පෙබරවාරි
මහී භූගෝල විද්‍යා සමාසික සඟරාව – 5 වන කලාපය 2016 ජනවාරි – ජුනි
ලංකාවේ කඩොලාන පරිසර පද්ධති සංරක්ෂණය හා තිරසර භාවිතය පිළිබඳව වූ ජාතික ප්‍රතිපත්තිය. පරිසර හා වනජීවී අමාත්‍යංශය
මිහිලිය හැඩ කළ සොඳුරු විය÷මන තෙත්බිම ඳ සිළුමිණ www.silumina.lk/ Saturday, 12 Dec 2020
තෙත්බිම්ල කාර්මීකරණය සහ අපේ අනාගතය – උපාලි ගුණසේකර, වනසත්ත්ව අඩවි සහකාර, ප්‍රචාරක ඒකකය, වනජීවී සංරක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුව.
National Wetland Directory of Sri Lanka-Published by The Central Environmental Authority (CEA), The World Conservation Union (IUCN)and the International Water Management Institute (IWMI), Colombo, Sri Lanka.
එල්. බී. පී. එස්. ජයසේකර
සිව්වන වසර
භූගෝල විද්‍යා අධ්‍යයනාංශය
ශ්‍රී ජයවර්ධනපුර විශ්වවිද්‍යාලය
