පරිසර අයිතිවාසිකම් පිළිබද මෑත කාලීන අවධානය

මානව බුද්ධියේ නිම්වළලු පුළුල් කර ගනිමින් බුද්ධියේ නව මංපෙත් සොයා පියනගන යුග නියමවුවන් හට එකී ගමන්මඟ නිවැරදි කරනු වස් කාලින ගෝලිය වෙනස්විම් අධ්‍යයනයෙන් ලැබෙන  පිටිවහල අතිමහත් ය. ඒ අනුව යුගයේ අවශ්‍යතා අන්තර්ග්‍රහණය කර ගනිමින්, සියලු විද්‍යාවන්ගේ සාරය කැටි කරගනිමින් දිනෙන් දින වෙනස් වන පරිසරය පිළිබද අවබෝධයක් ඇගයිමක් අර්ථ සම්පන්න අනාගතයකට වැදගත් වනු ඇත. විමර්ෂණාත්මක දෘෂ්ටිකෝණයකින් පෘථිවි තලය දෙස අවධානය යොමු කිරිම මත සම්පත් පරිභෝජන ක්‍රියාවලියේ දී කේන්ද්‍රගත වු මානව සාධකය විසින් පරිසරය අසීමිතික ව වෙනස් කිරිම හේතුවෙන් උද්ගත වී ඇති අතිමහත් ගැටලු හේතුවෙන් පරිසර අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ ව මැතකාලීන අවධානයට ලක්ව තිබේ.

පරිසරය පිළිබඳ ව ඇති බොහෝ අර්ථකථන තුළින් පරිසරය හදුන්වා ඇත්තේ එය මිනිසා ඇතුළු ජිවින්ගේ පැවැත්මට හේතු වන ජිවී අජිවී සම්පත් අතර අන්තර් සම්බන්ධතාවය ගොඩනගන පද්ධතියකි. මෙම මිනිසා හා පරිසරය අතර පවතින අන්‍යෝන්‍ය සබඳතාවයේ ස්වරූපය මානව ශිෂ්ටාචරයේ ආරම්භක යුගයේ සිට වර්තමානයේ නවින තක්ෂණික යුගය දක්වා හැඳිනගත හැකි වේ. මිනිසා පරිසරය සමඟ ගනුදෙනු කිරිමේ දී සිදුකරන ලද අදුරදර්ශි මෙන් ම අන්තවාදි ක්‍රියාකාලාපයන් නිසා වර්තමානයේ දි පරිසර අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ ව වැඩියෙන් අවධානය යොමු කිරිමට සිදු වි ඇත.

මිනිසාට ස්වකීය ජිවන තත්ත්වයක් පුර්ණ කර ගැනිම සඳහා බාධාවකින් තොර ව සුවපහසු වටපිටාවක් පැවතීම පරිසර අයිතිවාසිකම් තුළින් අවධාරණය කරයි.  මෙම පදනම මත විවිධ සම්මුතින් තුළ මිනිසා සතු පරිසර අයිතිය විවිධාකාරයෙන් අර්ථ දක්වයි. එක්තරා වෙබ් අඩවියක මානව අයිතිවාසිකම් හා පරිසරය සහජයෙන් ම එකිනෙක හා බැදී පවතින බව දක්වනු ලබයි. නිදසුන් වශයෙන් ජිවත්වීමේ අයිතිය, තම පෞද්ගලිකත්වය පුර්ණ කර ගැනීමේ අයිතිය, පවුල් ජිවිතයක් ගත කිරීමේ අයිතිය හා මනා සෞඛ්‍ය  හා සංවර්ධනයට මිනිසාට  පවත්නා අයිතිය පරිසරය ආරක්ෂා කිරීම මත රඳා පවතින බවත් සැම ජීවිතයක් ම පරිසරය නැමති සම්පත මත රඳා පවතින බවත් ය.

මානව අයිතිවාසිකම් හා පරිසරය අතර සම්බන්ධය අවියෝජදනීය වේ. ජීවිතයට ඇති අයිතිය, පුද්ගලික පරිපූර්ණත්වය, පවුල් ජීවිතය හා සෑම මනුෂ්‍යයෙක්ගේම සෞඛ්‍ය හා සංවර්ධනය රඳා පවතින්නේ සෑම ජීවියෙකුගේ ම සම්පත් උත්පාදකයා වන පරිසරය ආරක්ෂා කිරීම මත වීම මේ සඳහා කදිම නිදසුනකි.

මුල් කාලීන ව මානවයා හා පරිසරය අතර පැවතියේ ඉතා සරල සම්බන්ධතාවයකි. මුල් යුගයේ සිට ම මිනිසා පරිසරයට යටත් ව ජීවත් වී ඇත. එය නියතිවාදය ලෙස හදුනා ගත හැකි ය. මේ පරිසරය සම්පත් වෙනසක් නොකොට ඒ ආකාරයෙන් ම භාවිත අතර මිනිසා පරිසරයට අවනත ව ජීවත් වී ඇත. කාලයාගේ ඇවෑමෙන් තාක්ෂණය දියුණුව සමඟ මිනිසා පරිසරය අභිබවා යාමට උත්සාහ කරන ලදි. තාක්ෂණය යොදාගෙන පරිසර අංග වෙනස් කරමින් මිනිසාට අවශ්‍ය ආකාරයට සම්පත් පරිහරණය කිරීමට පෙළඹිණි. මේ සමග හරිත විප්ලවය හා නාගරිකරණය ආදිය බිහිවීමත් සමග පරිසරය සම්පත් සීමාව ඉක්මවා පරිහරණය කිරීමට පෙළඹුණි.  මේ හේතුවෙන් පරිසර සම්පත් ක්ෂය වීමත් පරිසර දූෂිත තත්ත්වයක් ලොව පුරා සීග්‍රයෙන් ව්‍යාප්ත වූයේ නිරායාසයෙනි. මේ සමග විවිධ පාරිසරික විපර්යාසයන් වන කාන්තාරීකරණය, ජල හිඟය, වසංගත රෝග, අම්ල වැසි වැනි තත්වයන් ඇතිවන්නට විය. ඒ මඟින් සියලු ජීවීන්ගේ ජීවිත තර්ජනයට ලක්විය. විශේෂයෙන් ම කාර්මිකරණය හා නාගරිකරණය  යන සමාජ ආර්ථික විපර්යාසයන් සමඟ සිදුවන කර්මාන්තශාලා ඇතිවීම, ලෝක යුද්ධ තත්ත්වයන් හා න්‍යෂ්ටික අවි අයුධ නිෂ්පාදන හා භාවිත කිරීමේ තත්වයන් මඟින් ඉතා ම හානිදායක තත්ත්වයක් පරිසරයට ඇතිවිය. මේ හානිදායක තත්වයන් හේතු කොට ගනිමින් දෙවන ලෝක යුද්ධයෙන් පසුව සමාජ ප්‍රශ්න රාශියක් බටහිර සමාජය තුළ නිර්මාණය වන අතර පාරිසරික ප්‍රශ්නය ඒ අතර ප්‍රධානත්වයක් දරන ලද ප්‍රශ්නයක් විය.

මේ සමඟ ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය, බ්‍රිතාන්‍ය සංවර්ධිත යැයි සම්මත රටවල්වල බුද්ධිමතුන් විසින් පරිසර දූෂණයට හේතු මෙන් ම විසඳා ගත හැකි ආකාරය පිළිබඳ ව අවධානය යොමු විය. මෙහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් පරිසර දූෂණය අවම කරගැනීම හා පරිසර සංරක්ෂණය පිළිබඳ වූ සාහිත්‍ය මෙන් ම අන්තර්ජාතික වශයෙන් පිළිගත් නීති රීති මාලාවක් කෙරේ ද විද්වත් අවධානය යොමුවිය. 1962 දී රේචල් කර්සන් විසින් රචිත “නිහඩ වසන්තය” (The Silent Spring) සහ 1963 දී ස්ටෙවර්ට් උඩෙල් විසින් රචිත “නිහඬ අර්බුදය” (The Quite Crisis) මෙන්ම 1965 දී ජින් ඩෝසට් “සොබාදහම මියයාමට පෙර” (Before Nature Dies) පාරිසරික ආකර්ෂණයේ අවශ්‍යතාව පිළිබඳ ව පාඨකයා ගේ චින්තනය අවදි කළ සාහිත්‍යයන් සඳහා නිදසුන් වේ. එසේ ම පරිසරය වැදගත්කමක් පරිසර දූෂණය ආදීනව මෙන් ම පරිසර සංරක්ෂණය මඟින් වර්තමානයේ දී මෙන් ම අනාගතයේ දී ද සිදුවන යහපත් තත්වයන් පිළිබඳ ජාත්‍යන්තරය තුළ පොදු දැක්මක් ඇති කිරීමට කටයුතු කර ඇත. 1987 දී පරිසර ආකර්ෂණය පිළිබඳ විද්‍යාත්මක මුලධර්මයක් වශයෙන් සංවාදයට ලක්වෙන “තිරසාර සංවර්ධනය” ඉතා වැදගත් මූලධර්මයක් වශයෙන් පිළිගන්නා අතර එහි දී පරිසර ආරක්ෂා කිරිම සංවර්ධනය වෙන් කළ නොහැකි ය යන්නත්, පරිසර අයිතිවාසිකම් හා මානව අයිතිවාසිකම් එකිනෙකට සම්බන්ධ බවත් අවධාරණය කෙරේ.

පරිසරය ආරක්ෂා කිරීම සඳහා සම්මුති ගණනාවක් ගොඩනගාගෙන ඇත. ඒ අතර 1972  ස්ටෝක්හෝල්ම් (Stockholm) ප්‍රකාශනය හෙවත් මානව පරිසරය පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ සම්මුතිය, 1982 සොභාදහම් පිළිබඳ කතිකාවත (World Commission for Nature), 1987 පරිසරය හා සංවර්ධනය පිළිබඳ ගෝලීය කොමිසම (World Commission on Environment and Development -WCED) 1989 හේග් ප්‍රකාශනය (Hague  Declaration) සහ 1992  රියෝ ප්‍රකාශනය (Rio Declaration) ප්‍රමුඛත්වය ගනු ලබයි. එසේ ම 1972 වර්ෂයේ ස්විඩනයේ ස්ටොක්හෝල්ම් නුවර දී පැවති පරිසර සමුළුවේ දී ගන්නා ලද තීරණයකට අනුව එක්සත් ජාතීන්ගේ පරිසර වැඩසටහනේ සමාරම්භක දිනය සැමරීම සඳහා සෑම වසරක ම ජුනි මස 5 වන දින “ජගත් පරිසර දිනය” නමින් ද ප්‍රකාශයට පත් කර ඇත.

එම සම්මුතිය හා ප්‍රකාශන මඟින් ද ඒ සම්බන්ධව පවත්නා ලද සමුළුව ඔස්සේ ද සමස්ත ලෝකයට ම පොදු වූ පරිසරය නැමති සංකීර්ණ ප්‍රපංචය වර්තමානයේ මෙන් ම අනාගතයේ දී ද ප්‍රයෝජනයට ගත හැකි වන අයුරින් පරිසරය ආරක්ෂා කර ගැනීමට සම්බන්ධ ජාත්‍යන්තර වශයෙන් පිළිගත් නීති රීති මාලාවක් ඉදිරිපත් කරන ලදි. පසු කාලීන ව මෙම නීති මාලාව ඔස්සේ වර්ධනය වෙමින් මිනිසා සඳහා සුරක්ෂිත පරිසරයක වාසය කිරීමේ අවශ්‍යතාව අවධාරණය කරනු ලබන පරිසර අයිතිවාසිකම් කතිකාවතක් ද වර්ධනය විම දැකගත හැකි වේ.

පරිසර අයිතිවාසිකම් තුළින් මිනිසාට ස්වකීය ජීවන තත්ත්වයක් පූර්ණ කරගෙන ගැනීම සඳහා බාධාවකින් තොරව සුවපහසු වටපිටාවක් පැවතිම අවධාරණය කරයි. විවිධ සම්මුතීන් හා ප්‍රකාශ හරහා පරිසරය ආරක්ෂා කර ගැනීම සම්බන්ධයෙන් විවිධ වූ නීති රීති ඉදිරිපත් කර තිබේ. 1992 රියෝ ප්‍රකාශනය (Rio Declaration) මගින් පරිසර අයිතිවාසිකම් පහත් ආකාරයෙන් විග්‍රහ කර ඇත.

රියෝ පරිසර අයිතිවාසිකම්

• පරිසරය පිලිබඳ තොරතුරු දැන ගැනිමට ඇති අයිතිය
• පරිසර සම්බන්ධ තොරතුරු බෙදා ගැනීමට ඇති අයිතිය හා මතවාද පළ කිරීමට ඇති අයිතිය
• පරිසරය හා මානව අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ අධ්‍යාපන ලැබිමට ඇති අයිතිය
• පරිසරය සම්බන්ධ සැලසුම් හා තීරණ ගැනීමේ ක්‍රියාවලියේ දී ක්‍රියාකිරීම, නිදහස්ව හා අර්ථාන්විත ව සහභාගි විමට ඇති අයිතිය
• පරිසරය ආරක්ෂා කිරිමට හෝ පාරිසරික පීඩාවකට පත්වූ අය උදෙසා නිදහස් සහ සාමකාමී ව මැදිහත්වීමට ඇති අයිතිය
• පාරිසරික පීඩාවක දී හෝ උවදුරක දී ඵලදායි ව විසදුම් හා සහන ලබා ගැනීමේ අයිතිය.

ජනතාවගේ යහපත තකා රජය විසින් පරිසරය ආරක්ෂා කර සුරක්ෂිතව කොට වැඩි දියුණු කළ යුත්තේය. එසේම ස්වභාවධර්මය සහ ස්වභාවික සම්පත් රැක ගැනීමක් ද ශ්‍රී ලංකා වාසි සැම තැනැත්තෙකුට ම නියම යුතුකම වන්නේ ය යනුවෙන් 1978 ශ්‍රී ලංකා ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට පවා ඇතුළත් කර ඇත. පරිසරය සම්පතක් සේ සලකමින් පරිසරය තිරසාර ලෙස යොදාගත යුතු බවත් පරිසරය පූජනීයත්වයෙන් සලකමින් පරිසර සම්පත් නිසි කළමනාකරණයෙන් යුතුව භාවිතා කළ යුතුවේ. පාරිසරික අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ නූතන අධ්‍යාපනය හරහා සමාජගත කිරීමට ඉතා සුදුසු කාලීන අවශ්‍යතාවයකි. මන්ද එවන් ශිෂ්ටාචාරයක හිමිකරුවන් අපගේ අනාගත පරපුර, පරිසරය පිළිබඳ පොහොසත් ආකල්පවලින් සුපෝෂණය කරමින් නැවතත් සොබාදහම් ආරක්ෂකයෙක් බිහිකිරීමට දායක වීමට හැකිවනු ඇත.

ආශ්‍රිත ග්‍රන්ථ නාමාවලිය

අරුණශාන්ත එම්.ඒ.එස්. (2015), ගෝලීය පරිසර අර්බුද හමුවේ තාප දූපත් ඇති වීමට ඇති විභවතාව, භූගෝල විද්‍යා අධ්‍යයනාංශය, කැළණිය විශ්වවිද්‍යාලය.
මාරසිංහ ඩබ්. (2014), මංජු ශ්‍රී භාෂිත වාස්තූ විද්‍යා ශාස්ත්‍ර නාගරීපෙළ හා සිංහල පරිවර්තනය, සමයවර්ධන මුද්‍රණ ශිල්පියෝ, කොළඹ.
පෙරේරා මු.ප්‍ර. (2019), පරිසර අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ මෑත කාලීන අවධානය, ඇස් ගොඩගේ සහ සහෝදරයෝ, මරදාන.

ටී. ඒ. එම්. අයි. දසනායක
සිව්වන වසර
භූගෝල විද්‍යා අධ්‍යයනාංශය
ශ්‍රී ජයවර්ධනපුර විශ්ව විද්‍යාලය