ආපදා කළමණාකරණය

ආපදාවක් යනු කුමක්ද?

ආපදාවක් යනු කුමක්ද යන්න පිළිබඳ විමසීමේදී උපද්‍රවය (Hazard) සහ ආපදාව (Disaster) යන වචන දෙකෙහි අර්ථ නිවරද්‍යතාව පිළිබඳව ප‍්‍රථමයෙන්ම හඳුනාගත යුතුය. උපද්‍රවය යන වචනයට සමාන අර්ථයක් ලබා දෙන වචනයක් ලෙස උවදුර යන්න හැදින්විය හැකිය. කිසියම් මට්ටමකින් ජන ජිවිතයට, ස්වාභාවික පරිසරයට හෝ දේපළවලට බලපෑමක් උවදුරක් මඟින් සිදු වේ. ආපදාවක් වශයෙන් හැඳින්වෙන්නේ ස්වාභාවික හෝ මානව හේතු නිසා ඇති වන සංසිද්ධියකි. එය ඉතා ප‍්‍රබල අයහපත් බලපෑම් ඇති කරන තත්ත්වයකි. එසේම කිසියම් උපද්‍රවයකට ප‍්‍රතිචාර දැක්විමේ හැකියාව අහිමි වී යාමක් වේ. ආපදාවක් මඟින් මිනිසුන්ට, පරිසරයට, දේපළවලට ප‍්‍රබල බලපෑමක් ඇති කරන අතර බලපෑමට ලක්වන ජනතාවගේ ප‍්‍රතිචාර දැක්වීමේ හැකියාව ඉක්මවා යන්නකි. එහෙත් සෑම උපද්‍රවයක්ම ආපදාවක් නොවේ. ආපදාවක් යනු කුමක්ද යන්න පැහැදිලි කිරීම සඳහා විවිධ නිර්වචන ඉදිරිපත් කර ඇත. ඒවායින් කිහිපයක් පහතින් දැක්වේ.

ආපදා පිළිබඳ නිර්වචන

• ආපදාවක් යනු ප‍්‍රජාවකට යම් තත්වයකට මුහුණදීමට නොහැකි තත්ත්වයකි.
( ලෝක ආපදා වාර්තාව- 2009)
• ආපදාවක් යනු කිසියම් විපතකට හේතුවන ඔනෑම සිදුවීමක් නිසා පාරිසරික විනාශයත්, ජීවිත හානියක්, කිසියම් ප‍්‍රමාණයක සෞඛ්‍ය පිරිහීමත් හෝ ඉතා සුවිශේෂ පිටතින් පැමිණෙන අත්භූත දෙයක් නිසා ප‍්‍රදේශයක් හෝ සමාජයක් විපතට පත් වීමයි. ( ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය)
• ආපදාවක් යනු ස්වාභාවික පරිසරයෙන් හෝ මිනිසාගේ මැදිහත්වීමක් නිසා ඇතිවන කිසියම් සිදුවිමක් හේතුවෙන් කිසියම් පිළිසරණකින් තොරව මිනිසාම එයට ගොදුරු වීමේ ක‍්‍රියාවලියයි. (ඇමරිකානු රතුකුරුස සංවිධානය)
ඉහත නිර්වචන දෙස බැලිමේදීත්, අප මුහුණ දී ඇති විවිධ ආපදා තත්ත්වයන්ගේ අත්දැකීම් අනුවත් ආපදාවක් යනු කුමක්ද යන්න සරලව අර්ථකථනය කළ හැකිය. එනම්

”විශාල ජීවිත හෝ දෙපළ හානියක් ඇතිකරන ස්වාභාවික හෝ මානව ක‍්‍රියාවලීන්ගේ බලපෑම නිසා සිදු වන අනපේක්ෂිත, අභාග්‍යසම්පන්න බිහිසුණු සිදුවීමක් ආපදාවකි” යනුවෙනි.

ආපදා වර්ගීකරණය

ලෝකයේ දක්නට ලැබෙන ආපදා ප‍්‍රධාන වර්ග දෙකකි. එනම් ස්වාභාවික ආපදා සහ මානව ක‍්‍රියාකාරකම් මඟින් සිදුවන ආපදා ලෙසය.

මෙම වර්ග කිරිම න්‍යායාත්මකව සිදුකළ එකක් වුවත්, අප අත්දැකිම්වලට අනුව ස්වාභාවික හේතු හා මානව ක‍්‍රියාකාරකම් යන දෙඅංශයෙහිම එකතුව නිසා සිදුවන ආපදා ලොව බහුලව දක්නට ලැබෙන බව සඳහන් කළ හැකිය.

ස්වාභාවික ආපදා
ස්වාභාවික ආපදා නැවත කොටස් තුනකට බෙදිය හැකිය. එනම් කාලගුණ විද්‍යාත්මක ආපදා භූවිද්‍යාත්මක ආපදා සහ පරිසර විද්‍යාත්මක ආපදා යනුවෙනි.

කාලගුණ විද්‍යාත්මක ආපදා යටතේ ගංවතුර, නියඟය, වාසුළි සහ කුණාටු, හරිකේන් කුණාටු, ටෝනාඩෝ, අකුණු ගැසීම් සහ ලැවුගිනි දැක්විය හැකිය. භූවිද්‍යාත්මක ආපදා යටතේ භූමිකම්පා සුනාමි ගිනි කඳු පිපිරීම් හිම කඳු කඩාවැටිම් ද පරිසර විද්‍යාත්මක ආපදා යටතේ අම්ල වැසි, වෙරළ ඛාදනය, ලැවුගිනි, විෂ වායු නිකුත් වීම්, ගෝලීය උෂ්ණත්වය ඉහළ යාම, වසංගත හා වෛරස් තත්ත්වයන් ඉහළ යාම පෙන්වා දිය හැකිය.

මිනිසාගේ මැදිහත්වීමෙන් සිදුවන ආපදා
මිනිසා විසින් සිදුකරන ආපදා නැවත කොටස් තුනකට වර්ග කළ හැකිය. එනම් තාක්ෂණික ආපදා, කාර්මික ආපදා සහ යුදමය ආපදා යනුවෙනි.

තාක්ෂණික ආපදා යටතේ ඝන අපද්‍රව්‍ය පරිසරයට එක් වීම, තාක්ෂණික උපකරණ පිපිරීයාම්, කාර්මීකරණය මඟින් සිදුවන විපත් මෙන්ම ගුවන් උපද්‍රව ද දැක්විය හැකිය. කාර්මික ආපදාවලට අයත් වන්නේ කර්මාන්ත ශාලාවල සිදුවන පිපිරීම්, විෂ වායු නිකුත් වීම් හා විෂ ද්‍රව්‍ය ජලයට මුසුවීම් වැනි තත්ත්වයන්ය. යුදමය ආපදා යටතේ සිවිල් යුද තත්ත්ව, බෝම්බ අත්හදා බැලීම්, යුධෝපකරණ ගබඩා පිපිරීයාම් සහ න්‍යෂ්ටික අත්හදා බැලීම් ආදිය දැක්විය හැකිය.

කෙසේ නමුත් ඉහත ස්වාභාවික ඝනයට අයත් කලාතුරකින් සිදුවිය හැකි අභ්‍යවකාශමය ආපදා ද දක්නට ලැබේ. එනම් හදිසියේ උල්කාපාතයක් හෝ වෙනත් ආකාස වස්තුවක් හෝ කොටසක් පෘථිවියට කඩා වැටීමෙන් කිසියම් අනතුරක් ඇතිවීමට ඇති හැකියාව මෙයට නිදසුනකි.

මෙම කුමන උපද්‍රව තත්ත්වයක් නිසා හෝ ජීවිත හෝ දේපළවලට හානියක් සිදුවන්නේ නම් එය ආපදාවකි. වර්ෂ 1600 පමණ කාලයට පෙර ලෝකයේ මෙවැනි ස්වාභාවික ආපදා පිළිබඳව එතරම් අවධානයක් යොමු කර නොතිබිණි. එම කාල වකවානුව තුළ වුව ද, නායයෑම්, ගංවතුර, ගිනිකඳු පිපිරීම්, භූමි කම්පා වැනි ස්වාභාවික සංසිද්ධීන් ක්‍රියාත්මක විය. එහෙත් ඒවා, ඇතැම් රටවල ආපදා තත්ත්වයන් ලෙස වාර්තා නොවීය. නිදසුනක් ලෙස ශ්‍රී ලංකාවේ නායයෑම් මුලින්ම වාර්තා කර ඇත්තේ දුම්රිය රියදුරන් මගිනි. එහෙත් ඒවා කිසියම් සිදුවීමක් ලෙස පමණි වාර්තා කර ඇත්තේ.

කෙසේ වෙතත් වර්තමානය වන විට ජනගහනයේ ඇති වූ පිපිරීමත් සමගම ජනගහනය දෙගුණ වීමට ගතවන කාලය ක‍්‍රමයෙන් අඩුවන්නට විය. මිනිසා විසින් ජනාවාස තනාගැනීමට සුදුසු හා නුසුදුසු ආන්තික බිම්වල පවා ඉතා වේගයෙන් ජනාවාස ස්ථාපිත කර ගන්නා ලදී. මේ හේතුවෙන් ඉතා කුඩා සිදුවීමක් මගින් වුව ද ජීවිත හෝ දේපළවලට හානි පැමිණීම සිදුවේ. මේ නිසා එම සියලුම සිදුවීම් ආපදා යටතට ගෙන හැර දැක්වීම වර්තමානයේ සිදුවේ. එසේම ස්වාභාවික ආපදා නිසා මිනිස් ජීවිත හෝ දේපළවලට සිදුවන හානිය ද ඉතා ඉහළ මට්ටමකටකට පැමිණ ඇත. මේ හේතුවෙන් එම සිදුවිය හැකි විපත යම් ප‍්‍රමාණයකට හෝ අවම මටිටමකට ගෙන ඒම සඳහා ආපදා කළමනාකරණය පිළිබඳ වර්තමානයේ දැඩි අවධානය යොමු වී ඇත.

ආපදාවන්හි ගතිලක්‍ෂණ

මේ ආකාරයට හඳුනාගත හැකි ආපදාවල ගතිලක්‍ෂණ කිහිපයකි. එනම්,
• අනපේක්‍ෂිත බව.
• මැඩපැවැත්වීම හෝ පාලනය කිරීමට ඇති අපහසුතාව.
• සිදුවිය හැකි හානිය අවම කරගැනීමට විශාල වෙහෙසක් ගත යුතු වීම.
• අවම කිරීම හෝ පාලනය කිරීමට විශාල වෙහෙසක් ගත යුතු වීම.
• පුරෝකථනය කිරීමේ අපහසුව.
• ආක‍්‍රමණකාරී ප‍්‍රවේගය.
• පැතිරීමේ සීඝ‍්‍රතාව.
• විපත ඇතිවන කාලසීමාව සීමිත වීම.
• ආපදාවේ ප‍්‍රමාණය ක්‍ෂණිකව තේරුම් ගැනීමේ අපහසුතාව.

ලෝකයේ සිදුවී ඇති බිහිසුණු ආපදා තත්ත්වවලින් මෙම ගතිලක්‍ෂණ ඉතා පහසුවෙන් හඳුනාගත හැකිය. නිදසුනක් ලෙස 2004 දෙසැම්බර් 26 උදෑසන ඉන්දුනීසියාවේ සුමාත‍්‍රා දිවයින ආසන්නයේ මුහුදු පතුලේ ඇති වූ ”රික්ටර් පරිමාපකයේ” ඒකක 9.2 ක් ලෙස සටහන් වූ භූමි කම්පාවත් සමග ඇති වූ සුනාමි තත්ත්වය නිසා ශ්‍රී ලංකාවේ පමණක් පුද්ගල ජීවිත 40,000 කට වැඩි පිරිසක් අහිමි විය. රට වටා මුහුදු තීරයේ තිබු දේපළ මුළුමනින්ම විනාශයට පත්විය. මෙම තත්ත්වය පාලනය කිරීමට කිසිසේත්ම නොහැකි වු අතර කලින් දැනුවත් කිරීමට හැකි වූයේ නම්, එමගින් සිදුවිය හැකි ජීවිත හානි ප‍්‍රමාණය යම් ප‍්‍රමාණයකින් අවම කරගැනීමට හැකියාව තිබිණි.

කිසියම් ආපදාවක් මගින් සිදුවිය හැකි විපත තීව‍්‍රවීම සඳහා ද බලපාන සාධක වර්ග දෙකකි. එනම්, සමූහ සාධක සහ පාරිසරික සාධකයි. සමූහ සාධක යනු පුද්ගල වයස, ප‍්‍රතිශක්තිකරණ තත්ත්වයක්, සංචලනය වීමේ හැකියාව, චිත්තවේගාත්මක ස්ථාවරභාවය යනාදී සාධකයි. කිසියම් පුද්ගලයෙක් ස්වාභාවික ආපදාවකට ලක් වුවහොත් ඉහත සාධකවලට මුහුණ දීමට ඇති හැකියාව එම විපත අවම කිරීමට හෝ තීව‍්‍ර කිරීමට බොහෝ විට හේතුවෙයි. නිදසුනක් ලෙස පුද්ගල වයස ගත හොත්, කිසියම් ගංවතුර තත්ත්වයකදී එයට භාජනය වී ඇත්තේ වයස අවුරුදු 70 ක් පමණ පුද්ගලයෙක් නම් ඔහුට හෝ ඇයට සංචලනය වීමේ ඇති අපහසුවතාව, ප‍්‍රතිශක්තිකරණ හැකියාව අඩුවීම වැනි තත්ත්ව මත ඉතා පහසුවෙන් විපතට ගොදුරු වීම සිදුවිය හැකියි.

එසේම විපතේ ප‍්‍රමාණය තීරණය වීම සඳහා පාරිසරික සාධක ද ඉතා වැදගත් වේ. එනම් භෞතික සාධක, රසායනික සාධක, ජීව විද්‍යාත්මක සාධක යනාදී සාධක මත එම ස්ථානයේ සිදුවිය හැකි විපතේ ප‍්‍රමාණය තීරණය වේ. ඕනෑම අපදාවක ප‍්‍රධාන අවස්ථා තුනක් දක්නට ලැබේ. එනම්, ආපදාවට පෙර අවස්ථාව, අපදා අවස්ථාව සහ ආපදාවට පසු අවස්ථාව යි. මෙම සෑම අවස්ථාවකදීම රජය හෝ රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන සහ අනෙකුත් සිවිල් සංවිධාන මැදිහත් වී ආපදා තත්ත්ව තුළින් ජනතාව බේරා ගැනීමට කටයුතු කළ යුතුයි. එහෙත් පසුව දිගු කාලීන වශයෙන් ආපදා කළමනාකරණ චක‍්‍රීය ක‍්‍රියාවලිය ක‍්‍රියාත්මක කළ යුතුය.

ආපදා මගින් ඇතිවන විපත්

ස්වාභාවික හෝ මානව ආපදා මගින් විවිධ විපත් ඇතිවිය හැකිය. එනම් මරණ ඇතිවීම්, අබාධ තත්ත්ව, මානසික රෝග, ආහාර හිඟ වීම, සමාජ ආර්ථික තත්ත්ව බිඳ වැටීම, බෙහෙත් සහ සෞඛ්‍ය ප‍්‍රශ්න, පාරිසරික විභේදනය වැනි තත්ත්ව එයට නිදසුන්ය. මේ ආකරයට කරුණු විශ්ලේෂණය කිරීමේදී ශ්‍රී ලංකාවේ හදිසි ආපදා තත්ත්වයකදී ඉතා වගකීමෙන් කටයුතු කළ යුතු බව අවධාරණය කෙරේ.

මූලාශ්‍ර :
• Coppola, D.P. (2011) Introduction to international Disaster Management, Second Edition, Elsevier, USA.

• https://www.ifrc.org/PageFiles/99875/2009/WDR2009-English-2.pdf

• https://www.google.com/search?q=world+health+organization+disaster+definition&rlz=1C1CHBD

• https://www.google.com/search?q=world+red+cross+organization++disaster+definition&rlz=1C1CHBD

ජ්‍යෙෂ්ඨ කථිකාචාර්ය බී. ඒ. සුමනජිත් කුමාර

භූගෝල විද්‍යා අධ්‍යයනාංශය